EDUKACYJNE DYSKURSY * http:// ip.univ.szczecin.pl/~edipp* opublikowano dnia: 15. 05. 2000 r.


Prof. dr hab. Jan Fenczyn

Akademia Wychowania Fizycznego

Instytut Nauk Humanistycznych

Zakład Psychologii

Kraków

 

 

Motywy uprawiania turystyki górskiej przez studentów
wyższych uczelni Krakowa

 

W szeregu pracach (A. Bator 1991, J. Fenczyn, I. Surówka-Fenczyn 1992, M. Nalepa 1993, R. Winiarski 1995, B. Woynarowska 1997, J. Fenczyn 1998) zwraca się uwagę na nasilającą się tendencję do biernego w sensie aktywności ruchowej modelu wypoczynku charakteryzującego współczesne społeczeństwo polskie, w tym także środowiska młodzieżowe. Tendencja owa jest rezultatem zmian systemu wartości, potrzeb a także stylu życia Polaków wywołanych przez transformację społeczno-ustrojową i związane z nią przemiany ekonomiczne oraz kulturowe.

Hipokinezy charakterystyczne dla współczesnych społeczeństw wysoko uprzemysłowionych sprzyjają wzmożonemu występowaniu chorób cywilizacyjnych oraz powstawaniu u dzieci i młodzieży zaburzeń rozwojowych.

Najefektywniejszą formą zapobiegania niekorzystnym z punktu widzenia zdrowia i rozwoju jednostki zjawiskom jest realizacja przez nią zdrowego stylu życia. Zasadza się on, zgodnie ze wskazaniami holistycznej opieki zdrowotnej, na utrzymaniu przez człowieka harmonii z samym sobą, naturą, światem (P. Anne, R. Flynn, za: J. Santorski [red.] 1993). W ujęciu holistycznym “zdrowie jest stanem dynamicznym (nieskończenie więcej niż nieobecność choroby) i cechuje się zmierzaniem ku dobrostanowi”. Z kolei dobrostan to “stały rozwój w kierunku pełnego wykorzystania potencjału jednostki z uwzględnieniem jej potrzeb i zdolności (lub ich braku)” (H. Dunn za: J. Santorski [red.] 1993, s. 101).

Jednym z istotnych czynników wszechstronnego rozwoju osoby ludzkiej jest jej aktywność własna (M. Żebrowska, [red.] 1976), w tym także aktywność ruchowa. Z kolei warunkiem zachowania zdrowia i prawidłowego przebiegu rozwoju psychofizycznego jest między innymi zachowanie właściwych proporcji między aktywnością związaną z wykonywaniem obowiązków wynikających z pełnionych ról społecznych (zawodowych, rodzinnych, organizacyjnych) a wypoczynkiem, szczególnie aktywnymi formami rekreacji.

Turystyka jest dosyć specyficznym rodzajem aktywności rekreacyjnej. W piśmiennictwie definiowana jest zwykle jako czasowa i dobrowolna zmiana miejsca stałego pobytu nie wynikająca z obowiązków zawodowych, rodzinnych lub społecznych (J. Zdebski, R. Winiarski 1990). Jest aktywnością podejmowaną przede wszystkim w celach: poznawczym, rekreacyjnym lub zdrowotnym.

Jednocześnie w literaturze podkreśla się mocno wielopłaszczyznowość oddziaływania turystyki na człowieka (T. Wolańska [red.] 1971, R.W. Winiarski, w: A. Mazurkiewicz [red.] 1985).

Wyniki przeprowadzonych przez magistrantów autora badań potwierdzają, że młodzież szkolna i studenci preferują raczej bierne sposoby spędzania swego czasu wolnego (M. Nalepa 1993, A. Alberska 1994, M. Będkowski 1995).

Jeżeli przyjąć jako miernik zainteresowania górską turystyką kwalifikowaną ilość zdobywanych Górskich Odznak Turystycznych (GOT) wyższych stopni to z analizy dokumentów Centralnego Referatu Weryfikacyjnego GOT wynika, że na przestrzeni ostatniego trzydziestolecia odnotowuje się jej systematyczny spadek (J. Fenczyn 1993). Ponieważ Regulamin GOT określa dolną granicę wieku zdobywców Odznaki i okresy czasu, w których mogą być zdobywane jej kolejne stopnie, można bez trudu wyliczyć, że osiąganie wyższych stopni GOT przypada mniej więcej na wiek odpowiadający czasowi studiów.

Badania ankietowe (M. Będkowski 1995) wykonane na trzech 30. osobowych grupach studentów: AWF w Katowicach, Śląskiej Akademii Medycznej (AM) i Politechniki Śląskiej (PŚl) dowodzą, że najmniej aktywny tryb życia wiodą studenci AM poświęcając czas wolny na: naukę, oglądanie TV, filmów wideo i spacery. Młodzież z AWF w swym czasie wolnym najczęściej udaje się na wycieczki, spacery, spotyka się ze znajomymi lub po prostu leniuchuje. Słuchacze PŚl spotykają się ze znajomymi, chodzą na spacery, do dyskotek, organizują tak zwane imprezy, rzadziej – biorą udział w wycieczkach. W rekreacji ruchowej uczestniczy 54,5% ogółu ankietowanych. 38,8% respondentów czyni to okazjonalnie a 6,8% nigdy nie oddaje się rekreacji ruchowej. Badanie statystyczne wykazało, że studenci AWF istotnie częściej biorą udział w rekreacji ruchowej niż słuchacze AM i PŚl (p=0,01), co więcej czynią to systematycznie. Rekreacja ruchowa jest istotną formą spędzania wolnego czasu (w kolejności) studentów AWF, AM, PŚl. Charakterystycznymi jej formami w rozpatrywanych grupach są:

41,1% wszystkich badanych uprawia czynnie jakąś dyscyplinę sportu, 58,9% niczego nie trenuje. Słuchacze AWF statystycznie istotnie częściej (p=0,06) niż ich koledzy z PŚl. Porównanie grup AM – AWF i AM – PŚl nie ujawniło różnic statystycznie istotnych. Mężczyźni statystycznie istotnie częściej niż kobiety (p=0,01) uprawiają jakąś dyscyplinę sportu.

W literaturze nie ma zgodności co do motywów sterujących aktywnością turystyczną. W tej sytuacji najpierw zdefiniujemy na użytek niniejszego opracowania motyw. Pod pojęciem tym rozumiemy czynnik inicjujący, podtrzymujący i organizujący działanie jednostki tak, aby uległa zaspokojeniu leżąca u podstaw wzbudzenia motywu zaktywizowana potrzeba. Z kolei potrzebę określamy jako obiektywny stan braku lub nadmiaru jakiegoś czynnika w organizmie lub jego otoczeniu, który zakłóca optymalne funkcjonowanie jednostki (podmiotu). Pragniemy dobitnie podkreślić, iż u podstaw każdego działania, w tym także aktywności turystycznej, leży zazwyczaj nie jeden pojedynczy motyw, a złożona struktura motywacyjna. W strukturze tej na czoło wysuwają się motywy pierwszoplanowe, wyraźnie uświadamiane sobie przez podmiot i wymieniane przezeń jako zasadnicze, główne przyczyny określonego rodzaju aktywności. (Pozostałe motywy, o subiektywnie mniejszym dla danej osobie znaczeniu, są zazwyczaj w odpowiedziach na pytanie o przyczyny podejmowania danego typu działań pomijane, co może być m.in. spowodowane ich niepełnym uświadamianiem sobie przez jednostkę).

Jak już wspomniano, w literaturze można spotkać różne klasyfikacje motywów leżących u podstaw aktywności turystycznej. Tytułem przykładu przytoczymy kilka z nich.

K. Lubański (1987) na podstawie badań młodzieży wyłonił i uhierarchizował motywy sterujące jej aktywnością turystyczną. Jako pierwszoplanowy uznał motyw związany z chęcią wypoczynku, następnie – zmiany otoczenia, przeżyć emocjonalnych, współuczestnictwa, zaś na samym końcu hierarchii znalazł się motyw poznawczy.

A. Łukasik (1993) wykonał badania na grupie studentów przy użyciu zmodyfikowanego przez siebie kwestionariusza potrzeb Murraya. Zastosowany kwestionariusz uwzględniał 9 potrzeb i wiążących się z nimi motywów, takich jak: dominacji, autonomii, stowarzyszania, kompensacji, wyczynu, doznawania wrażeń zmysłowych, zabawy i wypoczynku, poznania, twórczości. Rezultaty badań A. Łukasika wskazują, że motywacja do uprawiania turystyki górskiej okazuje się być zależna od płci. Dla studentek najważniejszymi okazały się motywy związane z potrzebami: zabawy, doznawania wrażeń zmysłowych i stowarzyszania. Studenci w podejmowaniu aktywności turystycznej kierowali się przede wszystkim potrzebami: kompensacji, zabawy, doznawania wrażeń zmysłowych. Motywy poznawcze w przypadku kobiet i mężczyzn zajmowały pozycję przeciętną. Z kolei motywy dominacji i wyczynu zarówno w przypadku kobiet jak i mê¿czyzn cechowa³y siê nisk¹ pozycj¹.

Interesującą propozycję klasyfikacji motywacji aktywności rekreacyjnej podaje R. Winiarski (1991). Wyróżnia on siedem potrzeb i związanych z nimi motywów takiej aktywności. Zastrzega przy tym, że wyróżniony przez niego zbiór nie jest zamknięty, a zawiera jedynie najczęściej stwierdzane w badaniach empirycznych motywy. Winiarski zalicza do nich następujące dyspozycje: motywacyjną, aktywnościową, katartyczną, zdrowotną, emocjonalną, społeczną, ambicjonalną i poznawczą.

Z wcześniejszych badań tego autora (1988) wynika (odmiennie niż stwierdzili to Lubański i Łukasik), że w strukturze motywacji turystycznej młodzieży na czoło wysuwają się motywy poznawcze a następnie emocjonalne i katartyczne.

W konstrukcji własnej metody badawczej – kwestionariusza – odwołaliśmy się do klasyfikacji motywów aktywności turystycznej proponowanej przez R. Winiarskiego (1991). Zadecydowało o tym szereg czynników. Winiarski podobnie jak autor rozumie potrzebę (jako stan braku lub nadmiaru), jego klasyfikacja cechuje się oryginalnością, powstała we współczesnych polskich realiach i w nich została sprawdzona eksperymentalnie. Klasyfikacja ta – w przekonaniu autora – zawiera najczęstsze motywy podejmowania aktywności rekreacyjnej, w tym turystycznej. Nie bez znaczenia dla decyzji o odwołaniu się właśnie do niej pozostawał również fakt, iż autor miał okazję sprawdzić ją praktycznie w badaniach poświęconych trochę innej formie aktywności rekreacyjnej a mianowicie wędkarstwu (J. Fenczyn 1998).

Badaniami własnymi objęto 270 studentów krakowskich szkół wyższych w tym 140 mężczyzn i 130 kobiet. Akademia Wychowania Fizycznego reprezentowana była przez 35 mężczyzn i 35 kobiet, pozostałe uczelnie, a więc Uniwersytet Jagielloński (UJ), Akademia Pedagogiczna (AP), Politechnika Krakowska (PK) i Akademia Rolnicza (AR), przez próbki 50 osobowe w połowie złożone z kobiet a w połowie z mężczyzn.

28,8% ogółu ankietowanych pochodziło ze wsi, 14,8% studentów wywodziło się z małych miasteczek (do 40.000 mieszkańców), 22,95% respondentów – z miast (40.000 – powyżej 100.000 mieszkańców) a 33,33% z wielkich miast (powyżej 500.000 mieszkańców).

38 osób przyznało, że w ogóle nie uprawia turystyki górskiej. Wypełnione przez nich ankiety zostały wyłączone z dalszej analizy, której poddano materiał pochodzący od 232 osób uprawiających turystykę. Wśród respondentów, którzy przyznali, że nie uprawiają turystyki górskiej znalazło się 10 studentów UJ (3,7%), 12 słuchaczy Politechniki (4,4%) i 16 z Akademii Rolniczej (5,92%). Jako przyczyny, dla których nie uprawiają turystyki respondenci podali brak czasu (42,10%), brak pieniędzy (21,05%), brak doświadczenia (36,84%). Żaden z nich nie wskazał takich przyczyn jak niechęć do wysiłku, zły stan zdrowia, brak sprzętu, brak towarzystwa, zainteresowanie innymi niż góry terenami.

Osoby deklarujące uprawianie turystyki górskiej na pytanie kto był inspiratorem ich pierwszej wycieczki w góry podały, iż: szkoła (42,24%), rodzice (40,51%), rówieśnicy (9,48%), organizacje młodzieżowe (4,31%), zakład pracy rodziców (2,58%), członkowie dalszej rodziny (0,86%).

Odpowiedzi na pytanie o ocenę swej pierwszej wycieczki w góry rozłożyły się następująco: bardzo dobra (58,62%), dobra (36,2%), obojętna (2,58%), raczej negatywna (1,72%), bardzo negatywna (0,86%).

Najwyższy odsetek naszych respondentów (48,27%) odbywa wycieczki górskie od 3 do 5 razy w roku, nieco mniejszy (24,13%) częściej, bo od 5 do 10 razy. Raz w roku wybiera się w góry 25,86% ankietowanych, zaś raz na kilka lat – 1,72%.

Jedno z pytań ankiety dotyczyło tego z kim respondenci najczęściej odbywają wycieczki górskie. Okazało się, że badani najczęściej wyprawiają się w góry z grupą przyjaciół (61,8%) lub samotnie (11,2%). 8.62% jako towarzyszy wycieczek górskich wybiera swego chłopca lub dziewczynę, 7,75% – osoby z rodziny, 6,89% – kolegę – koleżankę, zaś w wycieczkach organizowanych przez uczelnię bierze udział 2,58%.

Celem wyjazdów turystycznych osób studiujących w Krakowie są: Beskidy (78,44%), Tatry i Podtatrze (64,85%), Sudety (18,1%), Góry Świętokrzyskie (1,72%). (Podane wartości procentowe nie sumują się do 100 ze względu na możliwość wyboru wielokrotnego).

Podczas wycieczek górskich studenci najczęściej korzystają jako z bazy noclegowej z: schronisk (60,34%), pól namiotowych (23,27%), kwater prywatnych (12,93%). Stosunkowo mały odsetek (8,62%) respondentów wybiera spartańskie warunki noclegu na sianie.

Badaniu motywacji do uprawiania przez młodzież akademicką turystyki górskiej poświęcone było podstawowe pytanie zastosowanej ankiety. Zawierało ono 14 zdań, którym respondent miał za zadanie przyporządkować wartość prawdy lub fałszu (przez wybór odpowiedzi “tak” lub “nie”). Każdemu z siedmiu wyodrębnionych przez R. Winiarskiego motywów poświęcone były dwa twierdzenia, z których jedno wskazywało na brak, drugie na nadmiar określonego czynnika w organizmie lub otoczeniu badanego, determinującego wzbudzenie potrzeby i będącego konsekwencją owej potrzeby motywu podejmowania aktywności turystycznej.

W tabeli 1 przedstawiono rozkłady wyborów poszczególnych motywów uprawiania turystyki górskiej przez naszych respondentów.

Ponieważ w ankiecie każdemu z motywów poświęcono dwa pytania, w obliczaniu wartości procentowych za 100% przyjęto liczebność respondentów w danej uczelni pomnożoną przez 2.

Rozkładem wartości procentowych obliczonych dla analizowanych motywów występujących u słuchaczy poszczególnych uczelni przyporządkowano rangi w porządku malejącym.

Obliczono również dla kolejnych motywów średni procent częstości ich wskazywania przez ogół ankietowanych. Wielkościom procentowym przypisano wartości rangowe w porządku malejącym.

Z danych tabeli 1 wynika, iż hierarchia motywów wskazywanych przez ogół badanych przybrała następującą postać: na czoło wysunęły się motywy zdrowotne (75,23%), emocjonalne (68,54%), katartyczne (61,99%) i aktywnościowe (61,06%). Jako drugoplanowe, występujące u około 1/3 lub mniej ankietowanych można uznać motywy: poznawcze (35,11%), społeczne (29,47%) i ambicyjne (24,46%).

Warto zwrócić uwagę, że rangi przypisane średnim wskaźnikom procentowym, charakteryzującym całą badaną próbkę, różnią się od wartości rang określonych dla poszczególnych uczelni. Efekt ten może być uwarunkowany szeregiem czynników, z których jako najistotniejsze należy wskazać: zróżnicowanie osobowościowe i kulturowe i środowiskowe osób wybierających określone kierunki studiów (J. Fenczyn i in. 1992, 1993) i związane z nim różnice preferowanych stylów życia (J. Fenczyn 1998).

Tabela 1. Wartości surowe (n) i procentowe oraz odpowiadające im rangi obliczone dla rozkładów wyborów motywów uprawiania turystyki górskiej przez studentów krakowskich wyższych uczelni

Uczelnia

AWF

UJ

AP

PK

AR

Łącznie

n/%, ranga

n=58

ranga

n=42

ranga

n=40

ranga

n=48

ranga

n=44

ranga

średni %

ranga

Motywacja:

  

Aktywnościowa

58
50,00

IV

64
76,19

II

58
72,5

III

48
50,00

III

48
54,54

III

61,06

IV

Katartyczna

68
58,62

III

40
47,61

IV

48
60,00

IV

42
43,75

IV

88
100,00

I

61,99

III

Zdrowotna

88
75,86

I

74
63,79

I

80
100,00

I

70
72,91

I

56
63,63

II

75,23

I

Emocjonalna

72
62,06

II

56
66,66

III

80
100,00

I

68
70,83

II

38
43,18

IV

68,54

II

Społeczna

20
17,24

VI

26
30,95

VI

26
32,5

VII

40
41,66

V

22
25,00

VI

29,47

VI

Ambicyjna

20
17,24

VI

10
11,90

VII

40
50,00

V

24
25,00

VI

16
18,18

VII

24,46

VII

Poznawcza

44
37,93

V

34
40,47

V

32
40,00

VI

20
20,83

VII

32
36,36

V

35,11

V

Motywy zdrowotne (I miejsce w ogólnej hierarchii motywów) okazały się pierwszoplanowymi w grupach badanych z AWF, UJ, AP, PK, zaś u słuchaczy AR odpowiadała im ranga II.

Motywy emocjonalne (II miejsce w ogólnej hierarchii motywów) działały najsilniej w przypadku studentów AP (ranga I), ze średnim natężeniem u badanych z AWF, PK (ranga II), natomiast najsłabiej u słuchaczy z UJ i AR (rangi III i IV).

Motywy katartyczne (III miejsce w hierarchii motywów całości rozpatrywanej próbki) najsilniej działają w grupie słuchaczy AR (ranga I), z umiarkowanym nasileniem u studentów AWF (ranga III) oraz najsłabiej w przypadku grup z UJ, AP, PK (ranga IV).

Motywy aktywnościowe (IV miejsce w ogólnej hierarchii motywów) okazały się najsilniejsze u studentów UJ (ranga II), umiarkowane u słuchaczy AP, PK, AR (ranga III), zaś najsłabsze u osób studiujących w AWF (ranga IV).

Motywy poznawcze (V miejsce w średniej hierarchii motywacji dla grupy jako całości) przybierają najwyższe wartości rangowe u ankietowanych z AWF, UJ, AR (V ranga), średnie u słuchaczy AP (VI ranga) i najniższe u respondentów z PK (VII ranga).

Motywy społeczne (VI miejsce w średniej hierarchii motywów grupy jako całości) ujawniły się najwyraźniej u studentów PK (V ranga), działały ze średnim natężeniem u studiujących w AWF, UJ, AR (VI ranga) i najniższe u respondentów z PK (VII ranga).

Motywy ambicyjne (VII miejsce w hierarchii motywów grupy jako całości) najsilniej oddziaływały u studentów z AP (V ranga), średnie ich natężenie obserwuje się w grupach badanych z AWF i PK (VI ranga) zaś słabe u słuchaczy z UJ i AR (VII ranga).

Ogól młodzieży akademickiej w badaniach własnych jako pierwszoplanowe motywy uprawiania turystyki górskiej wskazuje w kolejności motywy: zdrowotne, emocjonalne i katartyczne. Rezultat ten jest częściowo różny od konstatacji R. Winiarskiego (1988), który jako główne źródła uprawiania turystyki górskiej uważa motywy poznawcze, emocjonalne i katartyczne. W przypadku naszych badań motywy poznawcze miały charakter drugoplanowy, podobnie jak we wspomnianych już wcześniej doniesieniach K. Lubańskiego i A. Łukasika.

Efektem realizacji motywacji poznawczej jest posiadanie określonej wiedzy i umiejętności, natomiast u jej podstaw leżą potrzeby zdobywania doświadczeń i informacji a także rozbudzona ciekawość. Wędrówki górskie zaliczane są przez szereg autorów (np. R. Bar i A. Doliński 1978) do turystyki kwalifikowanej. Jednakże w odróżnieniu od innych form turystyki kwalifikowanej (np. lotniarskiej, speleologicznej, kajakowej, wspinaczkowej), chodzenie po górach nie wymaga w opiniach młodych ludzi specjalnych umiejętności a raczej dobrej kondycji fizycznej, wytrzymałości i pewnej dozy treningu. Zapewne z tej racji motywy poznawcze w naszym materiale znalazły się na stosunkowo niskiej, piątej pozycji. Badani przez nas studenci, pochodzący z Małopolski Południowej, są w większości od dzieciństwa obznajomieni z górami. Często odwiedzane Beskidy traktują jako teren znany, co jest o tyle uprawnione, iż folklor beskidzki jest mniej wyraźny od tatrzańsko-podhalańskiego. Inną, choć raczej wątpliwą przyczyną tego stanu rzeczy mógł być sposób formułowania wchodzących w skład kwestionariusza twierdzeń.

Zaspokojenie potrzeb zdrowotnych przynosi jednostce subiektywnie odczuwane dobre samopoczucie psychofizyczne, obiektywnie zaś sprzyja utrzymaniu i spotęgowaniu zdrowia. U podstaw potrzeb zdrowotnych leży ogólniejsza potrzeba bezpieczeństwa, która niejako zawiera w sobie obawy przed chorobą, niepełnosprawnością, utratą urody.

Wysunięcie się na czoło hierarchii motywów problemu zdrowia obserwowane w badaniach własnych może być spowodowane wzrostem świadomości ich wagi w życiu człowieka (wywołanym przez oddziaływanie mediów, propagujących zdrowy styl życia, programy nauczania niektórych uczelni np. AWF czy AP, gdzie przedmiotami wykładu są ekologia, higiena, ochrona zdrowia), poczuciem zagrożenia zdrowia będącym następstwem przeciążenia nauką, zatruciem środowiska, frustracjami, stresem związanymi zarówno z faktem studiowania jak i problemami “dorosłego życia”, w które wchodzą studenci.

Pojawienie się motywacji emocjonalnej uwarunkowane jest zazwyczaj brakiem stymulacji emocjonalnej bądź zbytnim tłumieniem emocji związanym z wysoką samokontrolą emocjonalną. W rezultacie zaspokojenia potrzeb emocjonalnych człowiek przeżywa przyjemny stan podniecenia emocjonalnego lub poczucie rozładowania nagromadzonych emocji. Realizacja potrzeb emocjonalnych wiąże się (współgra) z Freudowskim “katharsis” – sprzyja osiąganiu relaksu i poczucia odprężenia.

Podczas wycieczek górskich, szczególnie odbywanych w grupie bliskich sobie osób, istnieją specyficznie korzystne warunki dla powstania syntonii, współbrzmienia emocjonalnego z innym człowiekiem, uchylenia przed towarzyszami Jungowskiej “maski”, którą każdy z nas nosi w życiu codziennym. Odmienne od normalnego, znanego, otoczenie, inne warunki bytowania, przyroda, trud marszu i pokonywanie własnej słabości, wieczory w schronisku czy na biwaku sprzyjają “otwarciu się” emocjonalnemu na drugiego człowieka, ujawnieniu swych myśli i uczuć.

U źródeł motywacji katartycznej leżą potrzeby związane z brakiem wypoczynku, chęcią ucieczki od szarzyzny codziennego życia i związanych z nim kłopotów. Motywacja ta może pojawiać się również w stanach przeciążenia psychofizycznego oraz przewlekle działającego stresu. Realizacja potrzeb katartycznych przynosi osobnikowi stan odprężenia i związane z nim uczucie zrelaksowania. Motywacja katartyczna dosyć blisko łączy się z motywacją zdrowotną.

Uplasowanie się motywów katartycznych na trzeciej od czoła listy motywów uprawiania turystyki górskiej przez młodzież pozycji wydaje się dosyć oczywiste.

Młodzież akademicka jeśli chce sprostać wymaganiom regulaminu studiów i programów nauczania musi poświęcić znaczną ilość czasu na naukę. Harmonogramy zajęć nie zawsze pozwalają na racjonalną w sensie proporcji czasu nauki i wypoczynku organizację dnia czy tygodnia zajęć. Znaczny odsetek studentów objętych badaniami to młodzież pochodząca spoza Krakowa, która czuje się w nowych dla niej warunkach nierzadko zagubiona, przytłoczona koniecznością nie tylko studiowania ale też dbania o własne życiowe interesy. Wyjazd w góry pozwala na choćby krótkotrwałe odcięcie się od gnębiących ją problemów, czemu sprzyja mnogość nowych, niezwykłych w normalnych warunkach życia bodźców.

Motywy aktywnościowe zajęły czwartą pozycję w malejącym szeregu rangowym obrazującym hierarchię motywacji do uprawiania turystyki górskiej przez młodzież. Wyznaczający ową pozycję procentowy wskaźnik częstości ich wyboru przez ankietowanych jest prawie tak wysoki jak ma to miejsce w przypadku motywów katartycznych.

Źródłami motywacji aktywnościowej są z jednej strony deficyty w zakresie aktywności fizycznej, z drugiej – nadmiar energii fizycznej. Rezultatem bezpośrednim zaspokojenia potrzeb aktywnościowych jest przyjemność funkcjonalna (stan zadowolenia z wykonywania określonej czynności np. radość z “pływania dla pływania”) natomiast efektem pośrednim – rozładowanie napięcia fizycznego, uczucie “zdrowego radosnego zmęczenia się aktywnością fizyczną”.

Uplasowanie się motywów aktywnościowych w połowie listy rangowej jest dosyć oczywiste, jeżeli zważyć konieczność ograniczenia aktywności fizycznej studentów wynikającą z uczestnictwa w zajęciach uczelnianych i własnej pracy z podręcznikiem w ramach przygotowywania się do ćwiczeń i seminariów. Analiza trybu życia studentów wyższych uczelni (M. Będkowski 1995, J. Fenczyn 1998) potwierdza obserwacje innych autorów (A. Bator 1991, B. Woynarowska 1997), iż młodzież spędza swój czas wolny w sposób bierny, jakby wręcz unikając możliwości uprawiania aktywnej rekreacji choćby w postaci sportu amatorskiego.

W objętej badaniami własnymi grupie zaledwie 14% osób stwierdziło, że w ogóle nie uprawia turystyki górskiej podczas gdy w badaniach Będkowskiego 45,6% ankietowanych przyznało, iż rekreacji ruchowej oddaje się incydentalnie, w tym 6,8% nie czyni tego nigdy. Na powyższej podstawie można zaryzykować twierdzenie, że turystyka górska zajmuje na tle rekreacji ruchowej uprzywilejowaną pozycję.

W naszym przekonaniu turystyka górska jest specyficzną, “wciągającą” formą rekreacji ruchowej. Dzieje się tak zapewne dlatego, iż dostarcza ona swym uczestnikom szczególnie bogatych i zarazem zróżnicowanych oraz niepowtarzalnych wrażeń, na co niedwuznacznie wskazywałyby wyniki uzyskane przez A. Łukasika (1993). Wyniki własne wskazują, że istotne dla “złapania bakcyla uprawiania turystyki górskiej” znaczenie ma to, z kim się odbyło pierwszą wycieczkę oraz jej subiektywna ocena dokonana przez podmiot. Największy procent przyszłych turystów górskich rekrutuje się spośród osób, których pierwszą wycieczkę zorganizowali dorośli (szkoła bądź rodzice) a zarazem tych, których subiektywna ocena owej wycieczki wypadła bardzo pozytywnie lub pozytywnie.

Motywacja poznawcza, społeczna i ambicjonalna ma w przypadku naszych respondentów znaczenie drugoplanowe.

Motywacja poznawcza została już omówiona w porównaniu wyników w³asnych z rezultatami uzyskanymi przez R. Winiarskiego (1988).

Za motywacją społeczną kryją się: brak kontaktów społecznych i nasilone uczucie samotności. Jej realizacja winna w założeniu doprowadzić do nawiązania nowych kontaktów społecznych takich jak znajomości, przyjaźnie czy nawet miłości.

Wyniki naszych badań dowodzą, że największy odsetek respondentów wybiera się w góry z grupą przyjaciół bądź samotnie (11,2%). Turyści samotnie przemierzający górskie szlaki nie należą do rzadkości. Są to zazwyczaj ludzie zmęczeni kontaktami społecznymi, szukający odpoczynku od gwaru grup społecznych w nieskrępowanym obcowaniu z górami i ich przyrodą. Czas samotnej wędrówki sprzyja dokonywaniu przemyśleń, refleksji, daje poczucie niezależności i zupełnej swobody. Odrębną grupę stanowią turyści wybierający się w góry z drugą osobą. Może to być kolega, zazwyczaj dobry sprawdzony przyjaciel, lub partner płci przeciwnej, dziewczyna czy chłopak. Wybór kolegi–koleżanki na towarzysza wędrówki oznacza najczęściej znaczny kredyt zaufania społecznego i moralnego do tego człowieka, a zarazem chęć psychicznej z nim bliskości, współodczuwania tych samych stanów w identycznych warunkach. Wyprawa w góry z dziewczyną czy chłopcem – a więc potencjalnymi kandydatami na przyszłych towarzyszy życia ma z jednej strony wymiar współczesnych “ludzi bezdomnych”, którzy “gdzieś” chcą być razem, coś wspólnie przeżyć, poobserwować się wzajemnie w różnych sytuacjach. Z drugiej zaś – trudności z jakimi styka się turysta na szlaku, radości i smutki będące jego udziałem sprzyjają uchyleniu wspomnianej już społecznej “maski”, ujawnieniu szeregu cech, postaw, myśli i uczuć, które nie zawsze są wyzwalane w warunkach miejskiego bytowania.

Rezultaty badań własnych w zakresie społecznej motywacji uprawiania turystyki górskiej przez młodzież okazują się dosyć zbieżne z danymi uzyskanymi przez M. Nalepę (1993) i A. Alberską (1994), wskazującymi na znaczny udział grup rówieśniczych w organizacji zachowań wolnoczasowych młodych ludzi. Tendencje izolacyjne (“turyści samotnicy”) od kontaktów społecznych dało się zaobserwować również przy okazji badań na nieco innej grupie a także w zakresie innej formy aktywności rekreacyjnej, a mianowicie wędkarstwa (J. Fenczyn 1998), gdzie powyżej 1/3 ankietowanych preferowało samotne połowy ryb.

Wyniki cytowanych już badań (K. Lubańskiego i A. Łukasika) okazują się w przypadku motywacji społecznej dosyć podobne do uzyskanych przez nas. (W przypadku danych K. Lubańskiego motyw współuczestnictwa znalazł się na przedostatniej pozycji ustalonej hierarchii motywów. Z kolei Łukasik stwierdził, iż w grupie studentek – kobiet społeczny motyw “stowarzyszania się” zajmuje wyższą pozycję niż w grupie studentów).

Uplasowanie się na ostatniej pozycji hierarchii motywów do uprawiania turystyki górskiej motywacji ambicjonalnej należy uznać za dosyć interesujące. Rezultat ten jest zbieżny z danymi A. Łukasika a także, pośrednio, z niektórymi cytowanymi już wynikami uzyskanymi przez autora (J. Fenczyn 1993, 1998).

U podstaw motywacji ambicjonalnej leżą potrzeby dominacji, osiągnięć, zaspokojenia rozbudzonej ambicji. Ich realizacji winno towarzyszyć poczucie satysfakcji z sukcesu, poczucie dominacji. Z badań autora poświeconych zdobywaniu GOT na przestrzeni ostatniego trzydziestopięciolecia (J. Fenczyn 1993) wynika, iż odznaka ta stale traci w systemie wartości młodzieży na znaczeniu. Osoby uprawiające turystykę górską nie przywiązują do niej wagi i nie dążą do jej zdobywania. Można stąd wnosić, że swoje potrzeby ambicjonalne realizują w innych sferach życia i w inny sposób niż miało to miejsce niegdyś. Ma to swe dobre i złe strony. Turystyka górska przestała być “pogonią za punktami do GOT”, stała się, jak ujmują to Z. Kruczek i J. Zdebski (1990) bardziej autoteliczna niż instrumentalna. Z drugiej wszakże strony chęć zdobycia kolejnego, wyższego stopnia odznaki bywała w dawnych czasach istotnym czynnikiem skłaniającym młodych ludzi do wypraw w góry.

Na zakończenie należy jeszcze poddać analizie czas spędzany przez młodzież akademicką uprawiającą turystykę górską w górach. 72,4% ankietowanej próbki odbywa wycieczki górskie często, bo od 3 do 10 razy w roku. Jeżeli byłyby to tylko wyprawy sobotnio-niedzielne, a więc jedynie dwudniowe, to wówczas “statystyczny student” spędzałby w górach od 6 do 20 dni w roku. Jest to, biorąc pod uwagę tryb życia i charakter pracy respondentów, i mało i zarazem dużo, tym więcej, iż niektórzy studenci jako jedną wycieczkę w góry traktowali np. tygodniowy wyjazd na narty w przerwie międzysemestralnej.

Uzyskane w badaniach empirycznych rezultaty pozwalają na sformułowanie następujących wniosków:

 

Piśmiennictwo
  1. Alberska A., Motywy uprawiania turystyki górskiej przez studentów AWF w porównaniu z innymi uczelniami, maszynopis, praca magisterska, promotor prof. dr hab. Jan Fenczyn, AWF, Kraków 1994.
  2. Bar R., Doliński A., Turystyka, PZWS, Warszawa 1978.
  3. Bator A., Społeczne i ekonomiczne uwarunkowania spędzania wolnego czasu przez mieszkańców Krakowa, Folia Turistica, z. 2, PWN, Kraków 1991.
  4. Będkowski M., Analiza rzeczywistego trybu życia studentów III roku AWF, AM, PŚl w kontekście ich wiedzy na temat dbałości o zdrowie, maszynopis, praca magisterska, promotor prof. dr hab. Jan Fenczyn, AWF, Katowice 1995.
  5. Fenczyn J., Surówka-Fenczyn I., Absolwent AR jako animator ruchu turystycznego w środowiskach wiejskich, w: Dowgiałło Z. [red.], Sylwetka absolwenta Akademii Rolniczej – XXI wiek, Komitet Organizacji i Zarządzania Gospodarką Żywnościową PAN, Oddział Gdańsk – Szczecin, 1992.
  6. Fenczyn J., Ewolucja czy regres zainteresowań uprawianiem turystyki górskiej – próba analizy zjawiska. Referat na konferencji naukowej w Jaszowcu, maj 1993, organizator konferencji AWF Katowice.
  7. Fenczyn J., Surówka-Fenczyn I., Kasperczyk T., Maciejowski J., Niektóre cechy osobowości kandydatów przyjętych na kierunki turystyka i rekreacja Krakowskiej AWF, Folia Turistica 3/1992 AWF, Kraków 1992.
  8. Fenczyn J., Surówka-Fenczyn I., Wodyński J., Niektóre cechy osobowości kandydatów przyjętych na I rok turystyki i rekreacji w Krakowskiej AWF w roku akademickim 1991/92, Folia Turistica 4/1993 AWF, Kraków 1993.
  9. Fenczyn J., Tryb życia studentów a ich wiedza na temat dbałości o zdrowie, Pedagogika Szkoły Wyższej nr 11/12, Szczecin – Warszawa 1998.
  10. Fenczyn J., Wędkarstwo jako aktywność rekreacyjna, AWF Kraków, 1998.
  11. Kasperczyk T., Fenczyn J., Podręcznik odnowy psychosomatycznej, PZWL, Warszawa 1996.
  12. Kruczek Z., Zdebski J., Organizacja i prowadzenie wycieczek górskich oraz imprez turystycznych, wyd. PTTK “Kraj”, Warszawa – Kraków 1990.
  13. Lubański K., Turystyka młodzieży jako problem społeczno-wychowawczy, Instytut Turystyki, Warszawa 1987.
  14. Łukasik A., Struktura motywacji turystycznej, Folia Turistica 4/1993 AWF, Kraków 1993.
  15. Mazurkiewicz A., [red.], Rola rekreacji w neutralizowaniu uciążliwości pracy zawodowej, Zeszyty Naukowe AWF w Krakowie, zeszyt nr 38, AWF Kraków, 1985.
  16. Nalepa M., Rola rodziny w kształtowaniu nawyków związanych ze spędzaniem wolnego czasu przez młodzież, maszynopis, praca magisterska, promotor prof. dr hab. J. Fenczyn, AWF Kraków, 1993.
  17. Santorski J. [red.], ABC psychologicznej pomocy, wyd. J. Santorski and Co, Agencja Wydawnicza, Warszawa 1993.
  18. Winiarski R., Aktywność sportowa młodzieży, Medicina Sportiva 1997, Vol 1, No 2.
  19. Winiarski R., Motywacja aktywności rekreacyjnej człowieka, AWF Kraków, Kraków 1991.
  20. Motywacja turystyczna, struktura i społeczne uwarunkowania, Problemy Turystyki nr 2, 1988.
  21. Wolańska T., [red.], Rekreacja fizyczna, Centralny Ośrodek Metodyki Upowszechniania Kultury, Warszawa 1971.
  22. Woynarowska B., Aktywność ruchowa w profilaktyce zaburzeń rozwoju i zdrowia dzieci i młodzieży, Medicina Sportiva 1997, Vol 1, No 2.
  23. Zdebski J., Winiarski R., Psychologia turystyki w Polsce. Stan obecny i perspektywy rozwoju, Folia Turistica nr 1 PAN Kraków, Kraków 1990.
  24. Żebrowska M. [red.], Psychologia rozwojowa dzieci i młodzieży, PWN, Warszawa 1976.

Dokonująca się transformacja ustrojowa jak też związane z nią urbanizacja i uprzemysłowienie Polski nasiliły szereg niekorzystnych zjawisk w zakresie zdrowotności jej mieszkańców. Można do nich zaliczyć wzrost zapadalności na choroby cywilizacyjne związane z trybem życia (hipokinezy) takie jak otyłość, częściowo miażdżycę, chorobę wieńcową, oraz schorzenia będące pochodnymi zakłócenia naturalnych stosunków w środowisku przyrodniczym, a więc: przewlekłe zapalenie oskrzeli, dychawicę oskrzelową, rozedmę płuc, niektóre nowotwory a także choroby alergiczne. Odrębną grupę chorób atakujących nasze społeczeństwo stanowią schorzenia z kręgu tak zwanej małej psychiatrii” – nerwice i choroby psychosomatyczne wywoływane przez radykalnie a zarazem gwałtownie zmienione warunki adaptacji do wymogów środowiska materialnego i społecznego.

Wyniki badań epidemiologicznych wskazują na systematyczne i szybkie obniżanie się wieku zapadalności na wskazane wyżej choroby. W odniesieniu do dzieci i młodzieży szczególne niebezpieczeństwo niosą ze sobą hipokinezy, błędy dietetyczne, przebywanie w zatrutym przez przemysł środowisku naturalnym, napięcia i stresy związane z nauką oraz trudności wynikające z podejmowania i pełnienia ról społecznych. Czynniki te nie tylko wywołują określone choroby, ale także powodują u dzieci i młodzieży powstawanie zaburzeń rozwojowych zarówno w sferze rozwoju fizycznego jak i psychicznego.

Najefektywniejszą formą zapobiegania działaniom niekorzystnym z punktu widzenia zdrowia i harmonijnego rozwoju jednostki zjawiskiem jest realizowanie przez nią zdrowego stylu życia. Zasadza się on, zgodnie ze wskazaniami holistycznej opieki zdrowotnej, na utrzymaniu przez człowieka harmonii z samym sobą, naturą, światem oraz zmierzaniem do dobrostanu, rozumianego jako dążenie do pełnego wykorzystania potencjału jednostki z uwzględnieniem jej potrzeb i zdolności (lub ich braku).

Aktywność własna, w tym także aktywność ruchowa, jest uznawana za jeden z istotnych czynników wszechstronnego rozwoju osoby ludzkiej. Z kolei warunkiem zachowania zdrowia i prawidłowego przebiegu rozwoju psychofizycznego jest między innymi zachowanie właściwych proporcji między aktywnością związaną z wykonywaniem obowiązków wynikających z pełnionych ról społecznych a wypoczynkiem, w tym szczególnie aktywnymi formami rekreacji.

Turystyka, zdaniem licznych autorów, jest szczególnie wartościową formą rekreacji. Jej uprawianie aktywizuje szereg sfer osobowości człowieka, sprzyjając wypoczynkowi a zarazem wszechstronnemu rozwojowi osoby ludzkiej. W literaturze akcentowany jest wyraźnie prozdrowotny charakter aktywności turystycznej.

Można by więc twierdzić, iż turystyka – w tym szczególnie niektóre formy turystyki kwalifikowanej (turystyka górska, piesza turystyka nizinna, turystyka rowerowa, kajakowa, narciarska – jest wręcz doskonałą formą rekreacji dla uczniów i studentów wyższych uczelni zarówno w czasie wakacji jak i weekendów.

Uprawianie przez młodzież turystyki sprzyja jej fizycznej aktywizacji, przebywaniu w rejonach kraju o zmniejszonym poziomie zanieczyszczeń przemysłowych i cywilizacyjnych, bodźcowym klimacie, umożliwia bezpośredni kontakt z naturą.

Aktywność turystyczna jeśli nie likwiduje całkowicie to przynajmniej częściowo neutralizuje działanie negatywnych czynników związanych z pełnieniem społecznej roli ucznia bądź studenta.

Celem relacjonowanych w niniejszym opracowaniu badań było ustalenie: