Elżbieta Perzycka

Justyna Nowotniak

O standardach kompetencji zawodowych nauczycieli

Nowe kwalifikacje zawodowe, które osiąga  nauczyciel zdobywając kolejny stopień awansu zawodowego (Karta Nauczyciela) – obok kompetencji rzeczowych czy też rzeczowo – metodycznych – uwypuklają kompetencje osobowe i społeczne. Układ tych kompetencji ma na celu uzyskanie zawodowych umiejętności działania w sensie samodzielnego planowania, realizacji i kontrolowania. Za E.Goździńską i F.Szkolaskiem  ,,kompetencje zawodowe to zdolność wykonania czynności w zawodzie w sposób zgodny ze standardami wymaganymi dla danego zadania zawodowego” (E.Goździńska, F.Szlosek, 1997, s. 52), przy czym standardy kwalifikacyjne to ,, ogólnie akceptowane przez przedstawicieli edukacji oraz różnych dziedzin gospodarki i kultury normy wymagań, opisujące zbiór niezbędnych – umiejętności, wiadomości i postaw do wykonania danego zawodu”(E.Goździńska, F.Szlosek, 1997, s. 115). Standardy ustalane są dla dowolnego aspektu funkcjonowania oświatowego lub dla dowolnych stosowanych rozwiązań na poziomie ucznia, szkoły jak również nauczyciela.

W większości krajów reformujących oświatę zostały ustalone standardy kompetencji zawodowych nauczycieli. W niektórych stanach USA ustalono standardy kwalifikacji nauczycieli uwzględniając staż pracy ( nowo powołani i doświadczeni nauczyciele). Podaję przykład standardów ze stanu Kentucky dla nowo powołanych nauczycieli., jako propozycję dająca możliwość porównawczą ze standardami polskimi (prezentuję w dalszej części). Według tych standardów nauczyciel:

1)      właściwie planuje proces uczenia się,

2)      tworzy sprzyjający klimat uczenia się,

3)      stosuje właściwe metody nauczania,

4)      ocenia osiągnięcia ucznia, informuje ucznia i jego rodziców o wynikach,

5)      poddaje ewaluacji programy nauczania i procesy nauczania i uczenia się,

6)      współpracuje z kolegami, rodzicami i innymi instytucjami,

7)      tworzy plan własnego rozwoju zawodowego,

8)      posiada aktualną, szeroką wiedzę akademicką w swoim przedmiocie.

Według standardów określających doświadczonego nauczyciela - nauczyciel:

-         zapewnia w szkole, w społeczności lokalnej i w zawodzie nauczyciela fachowe kierownictwo, mające na celu podniesienie poziomu nauki ucznia oraz jego dobro,

-         posiada aktualną wiedzę w swoim przedmiocie i potrafi ja zastosować w innych dyscyplinach,

-         planuje nauczania, które rozwija zdolności uczniów do wykorzystania umiejętności komunikacyjnych, stosowania podstawowych pojęć, stawania się samowystarczalnymi jednostkami o odpowiedzialnymi członkami zespołów,; do myślenia i rozwiązywania problemów oraz zdobywania wiedzy,

-         tworzy przyjazny klimat uczenia się uczniów... (S.W.: dla osiągania tych samych efektów, co w standardzie trzecim; podobnie w standardach 5,6 i 8),

-         realizuje, wdraża, kieruje nauką, która rozwija umiejętności,

-         ocenia naukę oraz informuje uczniów i inne zainteresowane strony o wynikach w zakresie umiejętności,

-         omawia oraz ocenia naukę i nauczanie,

-         współpracuje z pozostałymi nauczycielami, rodzicami oraz agencjami w celu projektowania, wdrażania i wspierania programów, które służą umiejętnościom,

-         ocenia swoją działalność całościowo w powiązaniu z celami nauki stanu Kentucky oraz realizuje plan doskonalenia zawodowego”(S.Wlazło, 1999, nr 4, 14 – 17).

          Standardy dla nauczycieli z doświadczeniem zawodowym są rozwinięciem standardów dla nowo powołanych nauczycieli. W ramach poszczególnych standardów zostały sprecyzowane kryteria pozwalające dojrzeć konkretne efekty pracy nauczyciela. Przykładowo do standardu pierwszego dla nauczycieli doświadczonych kryteria są następujące:

1.      ,,Tworzy pozytywne stosunki między szkołą a społecznością lokalną.

2.      Popiera potencjał kierowniczy u swoich współpracowników.

3.      Uczestniczy w organizacjach i działalności zawodowej.

4.      Sprawnie pisze i wypowiada się.

5.      Wnosi swój profesjonalny wkład do wiedzy oraz umiejętności uczenia się i nauczania.

6.      Monitoruje doskonalenie programu i materiałów szkoleniowych.

7.      Bierze udział w projektowaniu lokalnej polityki rozwoju szkoły, w ramach organizacji zawodowych oraz w obrębie lokalnych organizacji zainteresowanych edukacją.

8.      Inicjuje i doskonali projekty oraz programy edukacyjne.

9.      Wykazuje praktyczną umiejętność efektywnego słuchania, rozwiązywania konfliktów i współdziałania w grupie.

Takie spojrzenie na kompetencje nauczyciela pokazuje jak poszczególne kryteria mogą ukierunkować rozwój zawodowy nauczyciela. Przedstawione dwa warianty mogą służyć holistycznemu i dynamicznemu widzeniu człowieka w pracy.

          Standardy jakości pracy nauczyciela zostały również określone w angielskim systemie OFSTED. Standardy związane z pracą nauczyciela to:

1.      Uczniowie pozyskują wiedzę, umiejętności i zrozumie w sposób progresywny.

2.      Lekcje mają jasne cele i zadania.

3.      Sytuacje edukacyjne są odpowiednio dostosowane do sposobu uczenia się dzieci o różnych możliwościach i zainteresowaniach.

4.      Sytuacje edukacyjne umożliwiają współuczestnictwo wszystkich.

5.       Metody nauczania są dostosowane do wieku i przedmiotu.

6.      Przebieg lekcji zaspokaja wysokie wymagania wszystkich uczniów i stawia im wysokie, lecz realne oczekiwania.

7.      W sytuacjach edukacyjnych występuje naturalne sprzężenie zwrotne, które wspomaga postępy uczniów – zarówno przez stawiane stopnie, jak i dyskusje z uczniami.

8.      Stosunki są pozytywne i powiększają motywacje uczniów.

9.      Cele narodowych programów nauczania są brane pod uwagę.

10.  Tam, gdzie jest to właściwe, praca domowa jest zadawana regularnie i wspomaga pracę na lekcjach.’’

           Każde z tych stwierdzeń jak pisze S.Wlazło, jest pedagogicznie zasadne, ale jako całość wprowadza chaos. Jest to propozycja trudna do operacyjnego wykorzystania, gdyż zawiera standardy dotyczące:

a)      efektów kształcenia,

b)       organizacji przebiegu lekcji,

c)       projektowania nauczycielskiego programu edukacyjnego,

d)      zasady zadawania do domu,

e)      wymogi dotyczące właściwego współdziałania z uczniami (S.Wlazło, 1999, nr 4, s.14-17).

          W angielskiej koncepcji standardów jakości pracy nauczyciela trudno jest doszukać się odpowiedniej, właściwej dla polskich warunków inspiracji do określenia polskich standardów jakości pracy nauczyciela.  Warto przyjrzeć się jeszcze francuskim oczekiwaniom wobec nauczycieli. Jako propozycję podaje pięć zasad pedagogicznego działania i postaw w pracy:

1.      ,,Tolerancja – aby akcentować każde dziecko i jego inność, aby uczyć akceptować innych, aby otworzyć się ku innym ludziom i budować z innymi dla służby innych.

2.      Nadzieja – którą trzeba budzić w każdym dziecku, gdyż ono po prostu istnieje, jest tutaj, trzeba mu pomóc zbudować własna wizje świata i wspomóc jego rozwój zgodnie z jego zdolnościami i potrzebami.

3.      Cierpliwość – wszystko wymaga czasu, efekty będą na końcu; nauczyć się słuchać, zachęcać, aby dać dziecku późniejszą szansę raczej w życiu niż w zawodzie.

4.      Zaufanie – to podstawowa wartość w szkole; to zaufanie do siebie samego, we własne umiejętności i zaufanie do dzieci, to wiara w przyszłość.

5.      Wytrwałość – nic się nie osiąga bez wysiłku, trzeba rozbudzać w uczniach bardzo mocne motywacje”.

          Powyższe dyrektywy skierowane są do nauczycieli, ale mogą być respektowane w życiu każdego człowieka, z dużą korzyścią dla jego rozwoju.

          Wracając do polskich standardów pamiętać należy, o polskim pojmowaniu jakości pracy nauczyciela. Dobrze jest zwrócić uwagę na propozycje innych krajów, ale warto opracować własne  - dla swojego ,,podwórka”, gdyż kompetencje polskiego nauczyciela trudno jest rozpatrywać bez uwzględnienia warunków panujących w  polskiej szkołe. Podaję zatem za B.Niemierką kluczowe kompetencje nauczyciela, konieczne do sukcesu reformującej się rzeczywistości edukacyjnej.

1.      Umiejętność konstruowania programów nauczania.

2.      Umiejętność zespołowego działania.

3.      Umiejętność budowania wewnątrzszkolnego systemu oceniania.

4.      Umiejętność organizowania (B.Niemierko, 1997, nr 5, s. 18-19).

          S.Wlazło przedstawia oczywistą kompetencję nauczycieli, która została wytypowana przez doradców metodycznych z Wojewódzkiego Ośrodka Metodycznego we Wrocławiu. Brzmi następująco: ,,nauczyciel posiada wiedzę metodyczną i pedagogiczną oraz wykazuje umiejętności metodyczne i organizacyjne’’(S.Wlazło 1999, nr 4, s. 14-17). Dowodami posiadania przez nauczyciela powyższej kompetencji będą:

-         posiada merytoryczną koncepcję realizacji programu nauczania z prowadzonego przedmiotu,

-         tworzy własny system pomiaru osiągnięć edukacyjnych prowadzonych przez siebie i uczniów lub kończy kur i stosuje w praktyce zasady teorii pomiaru dydaktycznego,

-         systematycznie ocenia  wyniki uczenia się uczniów i dokonuje ich analizy,

-         różnicuje wymagania wobec swoich uczniów; zdolni uczniowie otrzymują od niego ukierunkowanie do pogłębienia zagadnień przedmiotowych, a uczniowie mający trudności – poradę i pomoc,

-         uczniowie prowadzeni przez nauczyciela wykazują umiejętności planowania swoich działań edukacyjnych, dokonywania samooceny ich wykonywania, a także wykazują indywidualne i zespołowe umiejętności rozwiązywania problemów,

-         uczniowie potrafią odnajdywać informacje związane z przedmiotem w różnych źródłach, z także słuchać i czytać ze zrozumieniem oraz pisać i wypowiadać się z użyciem stosownej terminologii przedmiotu, stosownie do okresu realizacji programu,

-         dokonuje ewaluacji swej pracy, s jego uczniowie ujawniają swoje trudności,

-         jest otwarty i elastyczny wobec propozycji uczniów,

-         ceni drogę dochodzenia ucznia do wiedzy i informacji nie mniej niż ich osiągnięcie,

-         cechuje go pożądana kultura języka (S.Wlazło, 1999, nr 4 s. 17).

          Do powyższych propozycji dołączyć można kompetencje nauczyciela jako pedagogicznego pracownika szkoły. Dostrzec można dwie propozycje:

1.      Nauczyciel pracujący na oczekiwanym w szkole poziomie pracy edukacyjnej:

-         uczestniczy czynnie w doskonaleniu wewnątrzszkolnym i periodycznie w doskonaleniu zewnętrznym,

-         stosuje aktywne i warsztatowe metody, których efekty ujawniają się w pracy indywidualnej i zespołowej uczniów,

-         posługuje się procedurami mierzenia jakości,

-         stara się doprowadzić uczniów do zachowań respektujących zasady szkolnego programu wychowawczego,

-         pomaga uczniom w przezwyciężaniu ich trudności edukacyjnych i rozwojowych,

-         stwarza uczniom interesujące oferty indywidualnego, w tym pozalekcyjnego rozwoju ich zainteresowań,

-         współdziałanie nauczyciela z innymi nauczycielami i rodzicami jest właściwe,

2.      Nauczyciel wykazuje postawy aktywne i twórcze w pracy szkolnej:

-         podejmuje w swej pracy działania innowacyjne,

-         pełni dodatkowe role w szkole,

-         inicjuje jakieś pożyteczne zmiany w szkole i udziela się w ich wprowadzaniu,

-         uczestniczy w analizowaniu i rozwiązywaniu pojawiających się w szkole problemów wychowawczych, programowych, organizacyjnych,

-         jest otwarty, chętnie pomaga innym,

-         upowszechnia swoje osiągnięcia,

-         daje przykład dobrej roboty nauczycielskiej (staranność w pracy, samodzielność, refleksyjność).

 Na posiedzeniu Komitetu Nauk Pedagogicznych PAN, w dniu 13 Listopada 1997 roku, poświęconemu wymaganiom w zakresie wykształcenia zawodowego nauczycieli, jako podstawy  ich przygotowania do sprawowania funkcji kształcących, wychowawczych i opiekuńczych, przyjęto projekt zestawu standardów kompetencji zawodowych. Tworzą go standardy:  prakseologiczne, komunikacyjne, współdziałania, kreatywne,  informacyjne, moralne. Rok później powstał kolejny projekt standardów zawodowych kompetencji nauczycieli, opracowany przez Zespół Przygotowania Pedagogicznego Nauczycieli przy Radzie ds. Kształcenia Nauczycieli w MEN (J.,Szempruch, 2000, s.123). Tworzą go standardy: interpretacyjno – komunikacyjny, kreatywny, współdziałania, pragmatyczny i informatyczno – medialny. Zrezygnowano ze standardu kompetencji moralnych, rozszerzono standard informatyczny o medialny oraz komunikacyjny o interpretacyjny. Całkowitej zmianie uległ standard prakseologiczny, a pojawił się pragmatyczny. Dla przybliżenia treści i zmian jakie  zachodzą w obszarach wymienionych standardów, zostały  one dla potrzeb tej pracy zestawione w poniższej tabeli. 

Tabela nr 1

Drugi projekt standardów – jak wspomniałam wcześniej - został rozwinięty o problematykę mediów oraz interpretację komunikacyjną, zabrakło jednak standardów moralnych. Traktując naukę i technikę jako najwyższe dokonania zapominamy o wartościach etycznych. Poprzez zanik  rozwoju komunikacji dydkursywnej, zubożenie funkcji symbolu i zagłuszaniu głosu Boga w pedagogice następuje zafałszowanie obrazu edukacji szkolnej. W sposób nieunikniony prowadzi to do degradacji myśli pedagogicznej, nauki, kultury, cywilizacji i – na tym tle – edukacji i samoedukacji. Pomijając kompetencje moralne współczesna szkoła fałszuje obraz człowieka i świata tworząc kolejne bariery i granice. Szkoła powinna wzmacniać człowieka i zmniejszać granice miedzy ciałem a duszą, ukazując wymiar materialny i duchowy jednocześnie (W.Pasterniak 1997, 130). Tylko mocne podstawy etyczne pozwolą sprostać trudnym oczekiwaniom drapieżnego świata. Najważniejszą kompetencją, o której zapomniano jest kompetencja, nazywana przez uczonych Mądrością.  Z.Kwieciński (Z.Kwiatkowski, 2000, s.41) ujmuje ją jako warunek odpowiedzialności a odpowiedzialność jako podstawowy przejaw mądrości. Dla W.Pasterniak Mądrość jest nadrzędną kompetencję nauczyciela.  Zawiera w sobie cztery teleologiczne kompetencje. Są to:

-         kompetencje w zakresie rozpoznawania Prawdy, która jest, staje się i ma być;

-         kompetencje w zakresie rozumienia Prawdy, która jest, staje się i ma być;

-         kompetencje w zakresie akceptowania Prawdy, która jest, staje się i ma być;

-         kompetencje w zakresie respektowania Prawdy, która jest, staje się i ma być.

Od początku filozofom chodziło o kryterium lub kryteria prawdy absolutnej, oczywistej i nie budzącej wątpliwości. Przez absolutną prawdę rozumiano pewną formę absolutnej wartości, choć nie używano pojęcia ,,wartość”. Natomiast prawdy względne, tymczasowe, są wartościami względnymi, przemijającymi, niedoskonałymi.

            Moim zadaniem nie tylko jest istotne odkrycie prawdy o kompetencjach edukacyjnych nauczycieli, pewnej wartości ale ważniejsze jest poprawne stwierdzenie – jak pisze R.Ingarden - ,,czy pewna dana nam in indiwiduo w doświadczeniu wartość (...), jest dostatecznie ugruntowana w przedmiocie, który wydaje się jej nosicielem, czy też zachodzi jedynie mniej lub więcej uzasadniony pozór jej przysługiwania temu przedmiotowi (R.Ingarden, 1996, s. 122).

            Zdaniem W.Pasterniaka ,,człowiek może, ale nie musi zmierzać ku wartościom (...). Zmierzanie ku wartościom, poszukiwanie wartości (...) jest niczym innym jak doskonaleniem się człowieka. Jest to nakaz etyczny, którego człowiek nie może lekceważyć (...). To co się nie doskonali, umiera, nie rozwija się, nie urzeczywistnia (J.Gnitecki, W.Pasterniak, 1993, s, 22-23).

            W przypadku zawodu nauczyciela założenie o pełnym przygotowaniu do zawodu i tym samym pełnych kwalifikacjach zawodowych pozostaje w sprzeczności z istotą pracy nauczycielskiej. Kompetencje, których ona wymaga, ciągle się zmieniają i wymagają korekt. Dzieje się tak ze względu na swoistość pracy nauczyciela, którą jest niestandardowość pracy oraz komunikacyjny jej charakter. Po pierwsze, można wpływać na rzeczy, przedmioty stosując szablonowe zachowania, jednak gdy mamy do czynienia z żywym organizmem, trudno jest mówić o regułach postępowania. Sami uczniowie stanowią niepowtarzalną, nieszablonową i niestandardową, indywidualną całość. Trudno jest przewidzieć, pytania, problemy i zadania jakie uczniowie postawią nauczycielowi do rozwiązania. Po drugie nauczyciel podlega ustawicznym imperatywom racjonalności komunikacyjnej, odwołującej się do etyki i logiki dialogu (R.Kwaśnica 1995, s. 32).

            Definiowanie standardów odbywa się za pośrednictwem odpowiednio dobranych kryteriów. Nie należy jednak zapominać, że kryteria mogą być zmieniane. Zatem standard – w tym standard kompetencji nauczycieli - nie ma raz na zawsze ustalonej wartości.

Przypisy

1. Goźlińska E., SzlosekF, Podręczny słownik nauczyciela kształcenia zawodowego. Radom 1997
2. Kwaśnica R., Wprowadzenie do myślenia o wspomaganiu nauczycieli w rozwoju. Red. H.Kwiatkowska, T.Lewowicki, ,,Studia Pedagogiczne” LXI, KNP PAN, Warszawa 1995
3. Niemierko B., Kodeks etyczny oceniania szkolnego. [w:] Tarnowski Biuletyn Oświatowy, 1997, nr 5
4. Nowelizacja Karty Nauczyciela wprowadza stopnie awansu zawodowego. Kolejno są to: stażysta, kontraktowy, mianowany, dyplomowany.
5. Pasterniak W., Od małego ,,ja” do świadomości jedynej. [w:] Świat edukacja wszechświat. Poznań 1997
6. Standardy wykształcenia zawodowego nauczycieli opracowane przez Zespół Przygotowania Pedagogicznego Nauczycieli Rady ds. Kształcenia Nauczycieli Przedstawione przez H. Kwiatkowską na posiedzeniu KNP PAN w dniu 13 listopada 1997 r. w Warszawie
7. Szempruch J., Pedagogiczne kształcenie nauczycieli wobec reformy edukacji w Polsce. Rzeszów 2000
8. Wlazło S., Kompetencje nauczyciela. Dyrektor Szkoły 1999 nr 4
9. R.Ingarden, Przeżycie, dzieło, wartość. Kraków 1996
10. L.Gnitecki, W.Pasterniak, Wychowanie jako poszukiwanie wartości. Gorzów Wielkopolski 1993
11. Kwieciński Z., Refleksje pedagogiczne. [w:] K.Kruszewski (red.) Pedagogika w pokoju nauczycielskim. Warszawa 2000